John Maynard Keynes
Zijn advieswerk voor de Britse oorlogsinspanning hield de econoom John Maynard Keynes ondanks zijn weerzin tegen het bloedbad tot het eind toe vol. Maar met de vrede die zijn regering de Duitsers ging opleggen, kon hij niet leven. Keynes stapte in Parijs uit de Britse delegatie.
Ulrich von Brockdorff-Rantzau
Liever was graaf Ulrich von Brockdorff-Rantzau, de eerste minister van Buitenlandse Zaken voor de Weimar Republiek, helemaal niet naar Parijs afgereisd. De vernedering van de geallieerde vredesvoorwaarden had hij zichzelf dan bespaard. Maar de druk van het westen was te groot. Zittend, wat voor hooghartig werd gehouden, diende Brockdorff-Rantzau de geallieerden dan maar van repliek. Dat niet zijn handen, maar zijn handschoenen de Duitse handtekening zetten, was een mooi staaltje nazipropaganda.
Lou Tseng-Tsiang
Dat het schiereiland Shandong aan Japan werd toebedeeld, was voor China reden om het Verdrag van Versailles niet te ondertekenen. Voor de delegatieleider Lou Tseng-Tsiang voelde dat als een persoonlijke nederlaag. Hij sleet zijn laatste 22 jaren als kloosterling in Vlaanderen en verliet als dom Pierre-Célestin Lou het ondermaanse.
Maurice Hankey
Een oorlog kan niet zonder een secretariaat. Aan Britse zijde drukte topambtenaar Maurice Hankey achter de schermen een stempel op de strijd. En ook tijdens de vredesbesprekingen in Parijs liet hij zich gelden. In het Fontainebleau Memorandum, dat een evenwicht tussen Franse onverbiddelijkheid en Amerikaanse toegeeflijkheid beoogde, was de hand van Hankey te herkennen.
Béla Kun
Niet langer dan 133 dagen duurde de socialistische heilstaat waarin Béla Kun het door de geallieerden vernederde Hongarije had omgevormd. Ook het experiment van ‘cultureel terrorisme‘, waarvan de beginselen van de vrije liefde een vitaal deel uitmaakten, zou niet beklijven.
Henry Cabot Lodge
De zeperd van president Woodrow Wilson, die zijn Verenigde Staten achter Versailles noch Volkerenbond kreeg, is voor een groot deel op het conto te schrijven van de Republikeinse senator Henry Cabot Lodge. Toch meende die dat zijn natie ‘the world’s best hope’ was.
Sidney Sonnino
Sidney Sonnino, Italiës minister van Buitenlandse Zaken, was een pure opportunist. Eerst zette hij zijn kaarten op de Centrale mogendheden, daarna helde hij met de massa over naar het geallieerde kamp. In Parijs kwam hij de oorlogsbuit van het Pact van Londen ophalen. Populair wist hij zich er niet te maken.
Matthias Erzberger
De oorlog eindigt op maandag 11 november 1918 om 11 uur. De laatste dag eist nog een kleine drieduizend doden. De Duitser die in een treinwagon bij Compiègne voor een smadelijke wapenstilstand tekende, bezegelde ook zijn eigen lot: Matthias Erzberger.
Max von Baden
Vijf weken lang is prins Max von Baden rijkskanselier van Duitsland. Hij heeft te maken met een legerleiding die 180 graden draait, een keizer die van geen wijken wil weten en de Spaanse Griep. Het algemeen kiesrecht jaagt hij er ook nog doorheen, maar de monarch van het groothertogdom Baden is hij nimmer geworden.
Sir Basil Zaharoff
Aan oorlog valt geld te verdienen, heel veel geld. Dat bewijst het verhaal van wapenhandelaar Basil Zaharoff alias de koopman des doods, hogepriester van de oorlog, prins van bloed en staal, de kanonnenkoning, Mr. Zedzed, de mysterieuze man van Europa en de man in het donker.
De geheimen van het haardvuur
In Het Gebroken Oor, het zesde album in de Kuifje-reeks, duikt een zekere Basil Bazarov op. Als directeur van Vickings Arms Co. Ltd. ziet hij zaken in de oorlog die San Theodoros en Nuevo Rico met elkaar uitvechten. Koffertje in de ene en wandelstok in de andere hand. Keurig heerschap, voorzien van een bijgepunte knevel en sik – hagelwit. Zo zaait men dus de dood.
Striptekenaar Hergé entte zijn Basil Bazarov op het historisch personage van Basil Zaharoff, die tijdens zijn leven grossierde in bijnamen: ‘koopman des doods’, ‘hogepriester van de oorlog’, ‘prins van bloed en staal’, ‘de kanonnenkoning’, ‘Mr. Zedzed’, ‘de mysterieuze man van Europa’ en ‘de man in het donker’. Sir Basil Zaharoff, geridderd door de Engelse koning inderdaad, trad zijn leven lang niet op de voorgrond. Zaharoff sprak niet op conferenties en hij stuurde geen rapporten de wereld in. Fotografen ontliep hij. En na het verwerven van een kasteel in Frankrijk, poogde hij alle ansichtkaarten ervan op te kopen. Zijn afschuw van automobielen en typemachines getuigde verder van zijn excentriciteit.
De handel en wandel van Basil Zaharoff voltrok zich in ijle sferen, daar waar gieren boven aanstaande kadavers cirkelen. Een fenomenale talenknobbel en eindeloos geduld stonden hem bij zijn hoog spel ten dienste. Door listig naties tegen elkaar uit te spelen wist de intrigant hun vraag naar wapens op zijn rijkelijk aanbod af te stemmen. Het Zaharoff Systeem viel in drie bedrijven uiteen: lever wapens aan één partij, alarmeer de andere en bied die dan een minstens even groot arsenaal aan. ‘De lotsbestemmingen van naties vormen de sport van Zaharoff’, meende Lord Beaverbrook, als persbaron zelf overigens ook niet vies van manipulaties.
‘Een bloedige internationale’, zo karakteriseerde Otto Lehmann-Russbüldt de bewapeningsindustrie in het interbellum, toen Zaharoff nog altijd zijn wapentuig aan de man bracht. Een contemporain auteur, John T. Flynn, schetste aldus de niets of niemand ontziende lenigheid van de wapenfabrikanten: ‘Zij boden ons het spektakelstuk van Boeren die Engelse regimenten neer maaiden met pom-poms van Vickers; Pruisische chirurgen die uit Pruisische gewonden shrapnel plukten dat een kanon van Krupp had afgevuurd; Franse poilus die afgeslacht werden door geschut uit de fabrieken van Le Creusot; Engelse Tommies die sneuvelden door wapens van Armstrong en Vickers; en Amerikaanse schepen die naar de bodem van de zee werden gejaagd door onderzeeboten naar het model van Amerikaanse duikbootbouwers.’
Zaharoff was, jonglerend met smeergelden, de lenigste van al. Hij heeft daar geen standbeeld voor gekregen, al meent menig auteur dat de zerken van miljoenen soldaten zijn kolossaal monument vormen. Uit hun doodsreutels op het slagveld mag je dan ook zijn hoogsteigen requiem componeren.
Sommigen hielden hem voor een Rus of een Anatolische Jood of de zoon van een Albanese chef. Misschien was ie in Moskou geboren. Of toch in de achterbuurten van White Chapel in Londen? Aangenomen mag worden dat Zaharoff in Mugla, aan de Turkse westkust, is geboren uit Griekse ouders, die het verre van breed hadden. Vader handelde in rozenolie. De Russische familienaam hadden zijn ouders tijdens hun ballingschap in Rusland aangenomen. Zijn jonge jaren bracht Zaharoff door in Constantinopel, waar hij een bordeel van zeelieden voorzag. Het wordt tevens verteld dat hij voor brandweerlieden het vuur aanstak, zodat die commissiegeld voor het blussen op konden strijken. Vingeroefeningen voor later.
Als jongeman trad hij in dienst van de firma van zijn oom in Constantinopel. De twee raakten al snel met elkaar gebrouilleerd. Zaharoff nam de benen naar Engeland; gaf zich daar uit voor een Russische prins; sloeg de dochter van een welgestelde aannemer aan de haak; en liet deze arme Emily Burrows opdraaien voor de kosten van de rechtszaken die hij met zijn oom uit moest vechten. Hij ontsprong die juridische dans, maar zijn huwelijk zou op de klippen lopen.
Zaharoff verlegde daarop zijn toneel naar Athene. Op voorspraak van een Griekse diplomaat kreeg hij een aanstelling als agent van de Zweedse wapenfirma Nordenfelt, die in 1886 tekende voor de noviteit van een duikboot die onder water een torpedo af kon vuren. Samengesteld in de Noord-Engelse zeehaven van Barrow-in-Furness werd het vaartuig door de Ottomaanse marine in gebruik genomen als de Abdül Hamid. Eerder had Zaharoff aan de Griekse vloot een primitiever duikboottype weten te slijten. En ná de Turken wist Nordenfeldt ook de verontruste Russen aan een onderzeeër te helpen.
Het was kinderspel vergeleken bij de klapper die Zaharoff overhield aan een ontmoeting met Hiram Stevens Maxim, een Amerikaanse uitvinder die niet voor Thomas Alva Edison onder hoefde te doen. De twee hebben elkaar dan ook het patent op de gloeilamp betwist. Maxim pionierde met vliegtuigen nog voor de gebroeders Wright opstegen. Zijn Captive Flying Machine maakte op de kermis de geesten rijp voor de aviatiek. En passant fabriceerde Maxim ook nog een ingenieuze muizenval.
Toen hij in 1916 stierf, was Maxim echter het synoniem van het wapen dat halverwege de Grote Oorlog van het front één groot abattoir had gemaakt. Op zijn machinegeweer, als aanvalswapen op de oorlogsmarkt gebracht, liepen alle offensieven stuk. ‘In 1882 was ik in Wenen, waar ik een Amerikaan ontmoette die ik eerder in de States had leren kennen’, heeft Maxim de wording van het machinegeweer beschreven. ‘Hij zei me: ,,Kap toch met die chemie en elektriciteit! Als je een lading geld wilt verdienen, zorg dan voor een uitvinding die het de Europeanen in staat stelt om met groter gemak elkaars nek door te snijden.”’ Na een demonstratie van het machinegeweer door Maxim zelf in Wenen bijgewoond te hebben wist Zaharoff op sluwe wijze de Amerikaan aan zich te binden. De Maxim-Nordenfelt Company ging uiteindelijk op in Vickers, Sons & Maxim. Onder Basil Zaharoff betrad Vickers, tot dan enkel leverancier voor de Britse strijdkrachten, met groot succes de internationale wapenmarkt.
Zo had de Russische wapenindustrie na de onthutsende nederlaag tegen Japan in 1905 een injectie nodig. Zowel het Britse Vickers als het Franse Schneider, met Le Creusot in de Bourgogne als bakermat, hengelde in Sint Petersburg naar de contracten. De man die als geen ander daarbij garen spon was Basil Zaharoff. Via zijn krant Excelsior maakte hij de publieke opinie in Frankrijk rijp voor leningen aan Rusland, die vervolgens voor een aanzienlijk deel bij Vickers terecht kwamen. In de dans om de Russische roebels putten twee rivaliserende Franse banken zich ook uit. De Banque de l’Union Parisienne pompte voor Schneider geld in de Poetilov-munitiefabriek in Sint Petersburg; Vickers, dat in Tsaritsyn een eigen wapenfabriek op poten zette, had de Société Générale achter zich.
Onder al dat kuipen en konkelen wist Zaharoff prima relaties te onderhouden met de Franse regering. President Raymond Poincaré liet Basil Zaharoff zelfs opnemen als commandeur in de Légion d’honneur. Dat gebeurde nota bene op 31 juli 1914, de dag waarop de Franse socialistenleider Jean Jaurès werd vermoord. Voor Zaharoff, spin in het militair-industriële web, kon de big business van de oorlog nu aanvangen, al viel er voor een type als Zaharoff niet zoveel te ritselen: vraag genoeg. Een groot deel van de oorlog spande hij zich in om het Griekenland van Eleftherios Venizelos het geallieerde oorlogskamp in te trekken.
Sowieso ging Zaharoff zich tijdens de oorlog zo loyaal aan de geallieerde zaak als mogelijk gedragen. Dat zou dan ook gewaardeerd worden. In Frankrijk werd hij gepromoveerd tot grootofficier in de Légion d’Honneur, terwijl hij in Groot-Brittannië voortaan als ridder grootkruis in de Order of the Bath door het leven mocht gaan. Materieel is hij ook aan de mensheid ontstegen. In 1922 werd hij voor de rijkste man ter wereld gehouden. Zijn tentakels strekten zich ook over het internationale bankwezen uit.
***
In november 1927 voedt Basil Zaharoff in zijn Parijs’ appartement twee dagen lang een haardvuur met de paperassen uit 58 jaren van intrigeren en marchanderen, een archief waar historici de vingers bij af hadden kunnen likken. Zijn grote liefde, de Spaanse hertogin van Marchena, is het jaar ervoor gestorven. Aan het eind van de vorige eeuw heeft hij haar als getrouwde vrouw leren kennen in Spanje, waar hij heen was gereisd om een slaatje te slaan uit de oorlog die dat land met de Verenigde Staten had te voeren. Na een geheime romance van een kwarteeuw – opgeborgen in een krankzinnigengesticht moest de Spaanse hertog eerst doodgaan – kon Zaharoff op 75-jarige leeftijd alsnog de vrouw van zijn dromen trouwen. Anderhalf jaar later was hij een ontroostbare weduwnaar .
In de vlammen is het zicht verdwenen op de enorme invloed die een handige jongen uit Mugla op de loop van de wereldgeschiedenis moet hebben gehad.
Wat wisselde Basil Zaharoff zoal uit met al die koningen en staatslieden tijdens het schenken van thee dan wel wijn? Hoever strekten de belangen van de vertegenwoordiger van Vickers in de concurrerende firma’s van Krupp in Duitsland en Schneider-Creusot in Frankrijk? Hoe wist hij te schipperen tussen Turken en Russen? Hoe close was hij met David Lloyd George, de oorlogspremier van Groot-Brittannië? Even intiem wellicht als met Aristide Briand, diens collega in Frankrijk? En hoe kwam het dat de Groot-Griekse droom van Zaharoff en Venizelos in het Turkije van Atatürk uiteen spatte?
Waar lag zijn hart nu werkelijk? Hij financierde aan verschillende universiteiten onderzoek naar de aviatiek, hoewel hij zelf van vliegen niet wilde weten, en mocht in Oxford een eredoctoraat bekleden. Naar verluidt hield hij van bloemen, doneerde hij grote sommen geld aan kinderziekenhuizen en onthaalde hij de dierentuin in Parijs op een flinke cheque, nadat hij had gezien hoe hongerig de apen uit de Grote Oorlog waren gekomen.
Op het laatst van zijn leven kocht hij nog het casino van Monte Carlo, zonder daar zelf ooit een franc te vergokken. In Monte Carlo ook bezweek de steenrijke grijsaard van 87 jaar in 1936 aan een hartaanval. Een jaar later braken grafrovers de tombe van Zaharoff en zijn Spaanse hertogin open in de kapel van het kasteel van Balincourt. De kist van Zaharoff lieten ze dicht, maar de hertogin werd uit haar eeuwige slaap gerukt. Het gerucht ging dat Zaharoff haar beladen met juwelen ter aarde had besteld. Maar was dat wel zo? Zaharoff heeft er in elk geval geen notitie van achtergelaten.
Veertien Achttien 